Φαρμακευτικά φυτά Μύθοι και πραγματικότητα....

[Ορφέας]

Φαρμακευτικά φυτά
Μύθοι και πραγματικότητα

Θεόδωρος Γεωργιάδης
Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών

Ιστορικό

Όλοι οι πολιτισμοί, σε όλες τις ηπείρους ανέπτυξαν μαζί με την καλλιέργεια των φυτών για την διατροφή τους και τη χρησιμοποίηση των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων.Το σύνολο αυτών των γνώσεων,  κατά ένα αξιοθαύμαστο τρόπο, διέσχισε τις χιλιετηρίδες, εμπλουτιζόμενο και διαφοροποιούμενο, χωρίς ποτέ να καταργείται στο σύνολο του.


Ασπιρίνη, μορφίνη, κώνειο

Η ιστορία της ασπιρίνης, της μορφίνης και του κώνειου απεικονίζουν χαρακτηριστικά τη σύνδεση μεταξύ των συνταγών που διέσχισαν τις χιλιετηρίδες και την πρόσφατη παρέμβαση της επιστήμης που αποκάλυψε τα δραστικά συστατικά στα οποία οφείλονται η δράση και οι ιδιότητες αυτών των φυτών.

Τα δραστικά συστατικά της ασπιρίνης (σαλικυλικό οξύ και σαλικίνη) απομονώθηκαν από την ιτιά τον19ο αιώνα και το1897 άρχισε η βιομηχανική παραγωγή της.

•Από την αρχαιότητα ήταν γνωστές οι θεραπευτικές ιδιότητες των φύλλων και του φλοιού της ιτιάς.
•Χρησιμοποιούνταν από τον πρώτο μΧ αιώνα, εάν πιστέψουμε τον Διοσκουρίδη, σε πολλές παθήσεις και ιδιαίτερα σε πυρετούς και πόνους.
•Η εμπειρική χρήση της ιτιάς συνεχίστηκε δια μέσου των αιώνων με επιτυχία.
•Έπρεπε να περιμένουμε τον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη της χημείας για να προσδιοριστούν και να απομονωθούν τα δραστικά συστατικά, που ευθυνόταν για τις θεραπευτικές ιδιότητες των λαϊκών συνταγών της παραδοσιακής ιατρικής.

[Ορφέας]

Papaver somniferum
Μήκων η υπνοφόρος


•Η χρήση των ιδιοτήτων του οπίου που προέρχεται από το φυτό Papaver somniferum 4000 χρόνια πριν να μάθουμε να εξάγουμε από αυτό την μορφίνη είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της διάρκειας αυτών των γνώσεων.

Εδώλιο της θεάς της μήκωνος βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου, η οποία φέρει στο κεφάλι της τρεις κωδίες (κάψες με σπέρματα της παπαρούνας). Σε αυτές φαίνονται οι χαραγές για την έξοδο του γαλακτώδους χυμού ο οποίος ξηραινόμενος δίνει το όπιο. Υστερομινωικοί χρόνοι 1400-1100 π.Χ.


Conium maculatum L. (Κώνειο το στικτό, αμάραγγος,  μαγκούτα,)

•Στην αρχαία Ελλάδα ο χυμός του δίδονταν στους φυλακισμένους που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο: ένας από αυτούς ήταν ο Σωκράτης. Τα φαρμακευτικά μέρη του φυτού είναι τα ξηρά φύλλα, τα ανθισμένα κλαδιά του 2ου-έτους και οι καρποί.
•Τρόπος χρήσης:
•Χρήση εσωτερική, εξωτερική, φαρμακευτικό. Ιδιαίτερα δηλητηριώδες.
•Συστατικά:
•Αλκαλοειδή (κωνιίνη, κωνυδρίνη, ψευδοκωνυδρίνη)
•Ιδιότητες:
•Η δρόγη των καρπών του φυτού έχει αναλγητικές ιδιότητες. Σε μεγάλες δόσεις είναι πολύ τοξική και προκαλεί το θάνατο με παράλυση του κέντρου της αναπνοής. Ο θάνατος είναι ανώδυνος.
•Εκχύλισμα των καρπών χρησιμοποιείται στη θεραπευτική υπό μορφή εμπλάστρων σε νευραλγίες, δερματικές παθήσεις και πόνους από καρκίνο. Αντίδοτο τα είναι ο δυνατός καφές, εμετικά κλπ.


Γενικά μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες περιόδους στην εξέλιξη των γνώσεων για τα φαρμακευτικά φυτά:

1.Κατά τη διάρκεια της Αιγυπτιακής, Ελληνικής και Ρωμαϊκής αρχαιότητας συσσωρεύονται πολυάριθμες εμπειρικές γνώσεις που θα μεταβιβασθούν και μέσω των Αράβων και των Ελλήνων στους μετέπειτα κληρονόμους των γνώσεων όλων αυτών των πολιτισμών.

2.Κατά την αναγέννηση οι δυτικοί επιστήμονες θα επωφεληθούν από την ανανέωση του επιστημονικού πνεύματος για να πραγματοποιήσουν μια σοβαρή ταξινόμηση όλων των στοιχείων του παρελθόντος.

3. Tέλος, από το τέλος του 18ου αιώνα η ταχεία πρόοδος των συγχρόνων επιστημών εμπλούτισε και διαφοροποίησε σημαντικά τις γνώσεις για τα φυτά, που στηρίζονται σήμερα σε ένα σύνολο επιστημών, όπως η Βοτανική, η Γενετική, η Οργανική Χημεία και η Βιοχημεία.

Πολλά ιερά των Αιγυπτίων διατηρούσαν κήπους με φαρμακευτικά φυτά. Σαν τέτοια φυτά αναφέρονται η άρκευθος-κέδρος, η Ροδιά, το μάραθο και ο Άνηθος, τα σπέρματα του κρίνου της ρετσινολαδιάς κ. ά.

[Ορφέας]

Μεσοποταμία - Ινδική κάνναβη


•Αυτές οι ιατρικές γνώσεις εξαπλώθηκαν και στις γειτονικές προς την Αίγυπτο χώρες. Η Βαβυλώνα, το κόσμημα της αρχαίας Μεσοποταμίας, παρέχει το πιο πρώιμο γνωστό αρχείο της τέχνης του φαρμακοποιού

•Οι πίνακες της Μεσοποταμίας, αναφέρουν την ινδική κάνναβη, της οποίας γνώριζαν τις αναλγητικές και άλλες θεραπευτικές ιδιότητες.

•Τα ιατρικά κείμενα στις πλάκες αργίλου καταγράφουν πρώτα τα συμπτώματα της ασθένειας, τη συνταγή τη σύνθεση της και έπειτα μια επίκληση στους Θεούς. Οι αρχαίες βαβυλωνιακές μέθοδοι βρίσκουν το αντίστοιχο στη σημερινή σύγχρονη φαρμακευτική, ιατρική, και πνευματική φροντίδα των αρρώστων.


Οι αρχαίοι Έλληνες.

Αλλά αυτοί που κληρονόμησαν τις φαρμακευτικές γνώσεις των βοτάνων και τις ανήγαγαν στο πιο υψηλό τους επίπεδο ήταν οι αρχαίοι Έλληνες.
Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) πνεύμα παγκόσμιο μελέτησε τη φυσική ιστορία των φυτών και τη Βοτανική.
Ο Αριστοτέλης και ο μαθητής του Θεόφραστος, ο οποίος θεωρείται ως ο πατέρας της Βοτανικής επιστήμης (371-285 π.Χ.) έθεσαν τις πρώτες επιστημονικές βάσεις της Βοτανικής. Οι παρατηρήσεις και οι γραφές του, που εξετάζουν τις φαρμακευτικές ιδιότητες και τις ιδιαιτερότητες των φυτών είναι κατά ασυνήθιστο τρόπο ακριβείς, ακόμη και σήμερα.

[Ορφέας]

Ο Ιπποκράτης

Ο Ιπποκράτης" πατέρας της ιατρικής" (450-377 πΧ) καταχώρισε μαζί με τους μαθητές του το σύνολο των ιατρικών γνώσεων του καιρού του στο έργο Corpus Hippocraticum όπου για κάθε ασθένεια περιγράφεται το φυτικό φάρμακο και η αντίστοιχη θεραπεία.


ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Η Κως είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο ως γενέτειρα του Ιπποκράτη, πατέρα της Ιατρικής (460 π.Χ). Είναι ο πρώτος στον κόσμο που απάλλαξε την Ιατρική από τους μάγους και τα ιερατεία, και που ουσιαστικά ταξινόμησε και εισηγήθηκε μεθόδους διάγνωσης και θεραπείας των νόσων

Το Ασκληπιείο, είναι το σημαντικότερο αρχαιολογικό μνημείο του νησιού το καλύτερο ίσως και πιο φημισμένο νοσοκομείο της εποχής εκείνης, με τρεχούμενα ιατρικά νερά, που χρησίμευαν για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, λουτροθεραπεία κ.τ.λ. Από τον ναό του Ασκληπιού σώζονται μόνο τα θεμέλια καιλίγεςκολώνες.

Κατά την αρχαιότητα τα Ασκληπιεία ήσαν ιερά θεραπευτήρια και το συγκεκριμένο θεωρείται από τα σπουδαιότερα επειδή είχε διάρκεια πολλών αιώνων. Άρχισε να χτίζεται κατά τον 4ο αι. π.Χ. αν και στον ίδιο χώρο βρέθηκαν ευρήματα από την μυκηναϊκή και γεωμετρική περίοδο.


Ο Ασκληπιός

Στον Όμηρο ο Ασκληπιός είναι ένας θεραπευτής, από τους πολλούς, που διδάχθηκαν ήπια φάρμακα από τον Κένταυρο Χείρωνα, είναι όμως φανερό ότι δεν είναι ακόμη θεός, παρά ένας απλός ηγεμόνας, από τους πολλούς της Θεσσαλίας:

Ο Ησίοδος μας διέσωσε έναν παλιό, θεσσαλικό, καθώς φαίνεται, θρύλο: Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την όμορφη Κορωνίδα, η οποία φέροντας μέσα της τον καρπό του έρωτα του θεού, υποχρεώθηκε από τον πατέρα της να δεχτεί να παντρευτεί τον Ίσχυ, τον ξάδερφο της. Όταν ο Απόλλωνας το πληροφορήθηκε, σκότωσε με τα βέλη του τον Ίσχυ, και η Άρτεμη τόξευσε την Κορωνίδα. Όταν όμως ο Απόλλωνας είδε το κορμί της αγαπημένης του πάνω στην πυρά, άνοιξε την κοιλιά της και έβγαλε ζωντανό από μέσα της τον Ασκληπιό και τον παρέδωσε στον Χείρωνα.
Κοντά στον φημισμένο Κένταυρο ο Ασκληπιός έγινε ένας έξοχος γιατρός, που όχι μόνο θεράπευε με γητειές, φάρμακα και εγχειρίσεις τους αρρώστους, αλλά ανάσταινε και νεκρούς, ώσπου ο Δίας τον κατακεραύνωσε, όταν ο Πλούτωνας του παραπονέθηκε πως εξαιτίας του Ασκληπιού άρχισαν πλέον να μένουν έρημα τα δώματα του.


Ό Διοσκουρίδης


Ό Διοσκουρίδης, "πατέρας της φαρμακευτικής", ο οποίος έζησε στα μέσα του πρώτου αιώνα μ.Χ. προσπάθησε, όπως οι προκάτοχοι του, να διαχωρίσει τις δοξασίες από την πραγματικότητα.

Ο Διοσκουρίδης θα απαριθμήσει στο έργο του «Περί ιατρικής Ύλης» πλέον των 500 δρογών φυτικής ή ζωικής προέλευσης.

Η εργασία του Διοσκουρίδη μπορεί να θεωρηθεί ως σημαντικότερη φαρμακευτική πηγή του αρχαίου κόσμου και χρησιμοποιήθηκε σε όλο το μεσαίωνα, αναγέννηση και στους πιο πρόσφατους αιώνες ως λεξικό για τους ιατρούς.


Ο Γαληνός

Τέλος ο Έλληνας Γαληνός θα συνδέσει το όνομα του ιδιαίτερα με αυτό που ονομάζεται ακόμη "Γαληνική φαρμακευτική". Τα "Γαληνικά παρασκευάσματα" είναι σκευάσματα, όπου διαλυτικά, όπως η αλκοόλη, το νερό, το κρασί, ή το ξύδι, χρησιμεύουν για να συμπυκνώσουμε τα δραστικά συστατικά της δρόγης, που χρησιμοποιούνται για να κατασκευασθούν αλοιφές, έμπλαστρα κ.α.

[Ορφέας]

Ο Μεσαίωνας

Ο Μεσαίωνας δεν ευνόησε γενικά την επιστημονική πρόοδο, ούτε και την ανάπτυξη των γνώσεων των φαρμακευτικών φυτών. Οι περιοχές της επιστήμης της μαγείας και του τσαρλατανισμού συγχέονται συχνά.

Κατά τον Μεσαίωνα όμως θα διατηρηθούν οι γνώσεις που αποκτήθηκαν στους προηγούμενους αιώνες. Οι μοναχοί χάρη στις γνώσεις της Ελληνικής και της Λατινικής μπόρεσαν να διατηρήσουν πολλές παλιές γνώσεις, να ιδρύσουν ιαματικούς βοτανικούς κήπους και να γράψουν συγγράμματα για την χρήση των φαρμακευτικών φυτών.


Φαρμακευτικά φυτά όπως ο Μανδραγόρας, η Atropa belladona και o Hyoscyamus niger θα θεωρηθούν σαν φυτά με διαβολική προέλευση και ιδιότητες.



Βυζαντινή θεραπευτική

Καθ' όλη την διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου (330-1453 μ. Χ.) παρατηρείται συνεχής χρήση της κληρονομιάς των ιατρών της αρχαιότητος, τα κείμενα των οποίων συχνά χρησιμοποιούνται, όπως του Ιπποκράτους, Γαληνού, Διοσκουρίδη, Αρεταίου, Ρούφου. Οι ιατροί της βυζαντινής περιόδου αξιοποιούν τα έργατους με αποτέλεσμα να επισυμβεί μία φυσιολογική μετάβαση από την αρχαία ιατρική στην ιατρική της βυζαντινής περιόδου. Κατ' αυτόν τον τρόπο η αρχαία ελληνική ιατρική παράδοση διατηρήθηκε και προστατεύθηκε από την αφάνεια.

Στη Βυζαντινή θεραπευτική εισήχθηκαν νέες φαρμακευτικές ουσίες, νέες χρήσεις των ήδη γνωστών φαρμακευτικών ουσιών και έχουμε τροποποιήσεις στη σύνθεση των συνταγών, που χρησιμοποιούνταν. Επίσης εφαρμόζονται χειρουργικές θεραπευτικές επεμβάσεις.
Μια σημαντική κατάκτηση της Βυζαντινής θεραπευτικής ήταν η ανάπτυξη των νοσοκομείων. Στα νοσοκομεία της βυζαντινής περιόδου εφαρμόζονταν και η εκπαίδευση των γιατρών.

«Ιατροσόφια»

Επί πλέον η Βυζαντινή θεραπευτική μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (1453) είχε επίδραση στα «Ιατροσόφια», τα οποία κατακλύζουν στη συνέχεια τον ελληνικό χώρο, οι κάτοικοι του οποίου τα χρησιμοποιούσαν ως θεραπευτικούς οδηγούς, λόγω ελλείψεως κατά κανόνα επιστημόνων.

Η Αναγέννηση

Η Αναγέννηση εντούτοις είναι εκείνη που με την αναγνώριση του πειράματος και της άμεσης παρατήρησης, με την ανάπτυξη των μεγάλων ταξιδιών προς τις Ινδίες και την Αμερική, θα αποβεί η αρχή μιας νέας περιόδου στην γνώση των φυτών και των ιδιοτήτων τους.

Η ανάπτυξη των θαλάσσιων δρόμων, που ανοίχτηκαν στο τέλος του 15ου αιώνα τοποθετεί την Ευρώπη στο κέντρο του κόσμου. Προϊόν τα μακρινών χωρών πλημμυρίζουν την Ευρώπη και μεταξύ αυτών καινούρια φυτά με ιδιότητες μερικές φορές καταπληκτικές. Έτσι γίνονται γνωστές οι θανατηφόρες ιδιότητες του Curare, οι αντιπυρετικές ιδιότητες της κινίνης και οι αναισθητικές και διεγερτικές ιδιότητες των φύλλων της Coca.

Εξερευνητικές αποστολές ανακαλύπτουν καινούργια φυτά και ιδιότητες. Ο βοτανολόγος Tournefort φέρνει το1792 μαζί του από την Ανατολή 1356 καινούρια είδη.

[Ορφέας]

Βικογιατροί – Κομπογιαννίτες

Μετά την διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την υποδούλωση της χώρας και την φυγή πολλών Ελλήνων λογίων στη Δύση, ή λαμπρά ιατροφαρμακευτική των τελευταίων χρόνων του Βυζαντίου αντικαταστάθηκε από την αμάθεια και την αγυρτία. Την υποδουλωμένη Ελλάδα λυμαίνονταν αγύρτες και εμπειρικοί γιατροί πού εκμεταλλεύονταν την λαϊκή πίστη  και δεισιδαιμονία.

Οι εμπειρικοί πρακτικοί γιατροί είχαν γνώσεις πού αντλούσαν από τα γιατροσόφια και τις οικογενειακές παραδόσεις.

Την εποχή των πρακτικών γιατρών –Κομπόγιαννιτών η ιατρική ήταν σε τέτοια κατάσταση, ώστε για τον χαρακτηρισμό της να μπορεί κανείς να μεταχειρισθεί την κινέζικη παροιμία, δηλαδή ο γιατρός πού γράφει την συνταγή πρέπει να είναι με ένα μάτι, ο φαρμακοποιός πού την εκτελεί πρέπει να έχει δύο μάτια και ο
Άρρωστος πού πίνει το γιατρικό πρέπει να είναι στραβός.
(Γ. Βαρβαρέτος - Κ. Γκανιάτσας).

Το «παρατσούκλι» Κομπογιαννίτης

Ή επικρατούσα άποψη για το «παρατσούκλι» Κομπογιαννίτης έχει χλευαστική σημασία, διότι προέρχεται από το πρώτο συνθετικό κομπώνω =  απατώ και το δεύτερο Ίωαννίτης με καταγωγή τα Γιάννινα, ήτοι Γιαννιώτης (Ηπειρώτης)  γιατρός άπατεών.

Υπάρχει όμως και μία άλλη μη χλευαστική έννοια για τους Κομπογιαννίτες, ότι οι πρακτικοί αυτοί γιατροί θεράπευαν με κόμπους –ρίζες φυτών, ή διότι είχαν τα βότανα δεμένα σε κόμβους μαντηλιών (κόμπος και γιάνω).

Μεταξύ των υποδεικνυομένων θεραπευτικών μέσων περιλαμβάνονταν και το μουχλιασμένο ψωμί, τα μαντζούνια, τα υπόθετα, τα κλύσματα, οι αφαιμάξεις, τα καθαρτικά πού ήταν ή βάση της φαρμακευτικής και τα παρασκεύαζαν οι ίδιοι από αλόη, για λάπα, μαύρο ελλέβορο κ.λ.π..

Κατά τους χρόνους της μακραίωνης δουλείας στην Ελλάδα υπήρχαν ελάχιστοι γιατροί με πανεπιστημιακές σπουδές, διότι από τους εύπορους, πού σπούδαζαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, λίγοι επέστρεφαν στην πατρίδα, αλλά και όσοι επέστρεφαν προτιμούσαν τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, το Βουκουρέστι και τις μεγαλύτερες πόλεις της πατρίδας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Γιάννινα).

Οι επιστήμονες γιατροί εξακολουθούν να σπανίζουν στην Ελλάδα και πολλά χρόνια ακόμη μετά την απελευθέρωση.

Κατά την επανάσταση «90 επιστήμονες ιατροί υπήρχαν εις την τότε Ελλάδα των 900 χιλιάδων κατοίκων και πολυάριθμοι εμπειρικοί, ιδίως χειρουργοί, οι όποιοι όχι μόνον προσέφεραν πολύτιμους υπηρεσίας αλλά έχουν, κατά παράδοσιν, ορθάς τινάς χειρουργικός γνώσεις.  Άπ' εναντίας οι παθολόγοι εμπειρικοί ιατροί ήσαν αμαθέστατοι».
(Κ. Μαυρογιάννης 1841).

Ό Ηπειρώτης Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823), Ιατροφιλόσοφος, ποιητής σατιρίζει καυστικά τους πρακτικούς γιατρούς στο ποίημα του, ο Ματσούκας, με τους εξής στίχους:

Ταπαχιά κορμιά αχαμναίνει
Τα αχαμνά σου τα παχαίνει
Δίνει μάτια των στραβών
Τους κοντούς κι΄αυτούς ψηλώνει
Βάνει γλώσσα των βουβών
Όθεν όλους τους γιατρεύει πάσα νόσο θεραπεύει
Και με χάρη χωριστή….

Ο Α. Σούτσος(1803-1863) σατιρίζει και αυτός καυστικότατα τους Ζαγοριανούς γιατρούς με τους στίχους:

Δεν είμαι εγώ Ζαγοριανός να περπατώ στο δρόμο
Με αλοιφές, με έμπλαστρα, με βότανα στον ώμο
Και να φωνάζω από το κουτσό και ψόφιο μου μουλάρι
Καλός γιατρός, πουλεί ζωή! Ποιος θέλει! Ποιος θα πάρη!

Οι Βικογιατροί-Κομπογιαννίτες άδικα συκοφαντήθηκαν και δεν είναι άξιοι διασυρμού, αλλά μάλλον αποτίσεως φόρου τιμής, διότι, ανεξαρτήτως των ανόητων θεραπευτικών οδηγιών και των απατηλών τεχνασμάτων πολλοί από αυτούς ήσαν ευσυνείδητοι και ικανοί και με την εμπειρία των εξυπηρετούσαν τον πάσχοντα ήσαν οι ελπιδοφόροι φάροι της στρατιάς των αρρώστων και μάλιστα της μακράς εκείνης εποχής όπου η ιατρική βρίσκονταν σε νηπιακή κατάσταση.

Για πολλούς άλλωστε Βικογιατρούς υπάρχουν μαρτυρίες από πολλές πηγές περί της φήμης και των επιτυχιών των και εκεί ακόμη οπού επιστήμονες γιατροί υπήρχαν.

Παραστάτες της ανθρώπινης μοίρας και λαϊκής αγωνίας και στήριγμα των Βικογιατρών ήσαν τα άφθονα βότανα του Βίκου, των οποίων η νεώτερη επιστημονική έρευνα δικαιώνει την χρήση από τους Ζαγοριανούς γιατρούς ως θεραπευτικών μέσων.
(Κ. Γκανιάτσας Καθηγητής Βοτανικής Π. Θεσσαλονίκης)

[Ορφέας]

Οι αιώνες (1800-2000).

Η βαθύτερη όμως επανάσταση θα γίνει κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1800-2000). Η πρόοδος της χημείας και ιδιαίτερα της βιοχημείας θα επιτρέψουν ν’αναγνωρίσουμε και να απομονώσουμε τις δραστικές ουσίες των φαρμακευτικών φυτών.

Η παπαρούνα των Αιγυπτίων (Papaver somniferum) και η κινίνη(Cinchona) των ινδιάνων θα αποκαλύψουν τα αίτια και τα μυστικά της δράσης τους. Γνωρίζουμε του λοιπού ν' αναγνωρίζουμε τις θεραπευτικές ιδιότητες ενός φυτού από τα χημικά συστατικά που περιέχει. Πολλά από τα συστατικά των φυτών μπορούν σήμεραν' αναπαραχθούν συνθετικά, αυτό όμως δεν ισχύει πάντοτε. Αφ' ετέρου ορισμένα συνθετικά προϊόντα έχουν παραχθεί ημισυνθετικά χάρη στα φυτά που περιέχουν τις πρόδρομες φυτικές ουσίες.

Έτσι τα εξωτικά φυτά Agave (Αθάνατος) και Dioscurea περιέχουν τη βασική οργανική ύλη που είναι απαραίτητη για να κατασκευαστούν στη συνέχεια με ημισύνθεση ορισμένες ορμόνες όπως η κορτιζόνη και τα παράγωγα της.

[Ορφέας]

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣ

Πρωτογενής μεταβολισμός.

Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί αναπτύσσονται και επιζούν χάρη σε ένα σύνθετο σύνολο διαφόρων χημικών αντιδράσεων στις οποίες δίνουμε το γενικό όνομα μεβολισμός.

Οι αντιδράσεις που επιτρέπουν τη σύνθεση και τη χρησιμοποίηση ουσιών σημαντικών για τη ζωή όπως τα σάκχαρα, τα αμινοξέα, τα νουκλεοτίδια πρωτεΐνες, νουκλείνικά οξέα, αποτελούν αυτό που ονομάζουμε πρωτογενή μεταβολισμό.

Ο Πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζει την ενότητα των ζωντανών οργανισμών

Είναι αξιοσημείωτο ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί από τα βακτήρια έως τον άνθρωπο χρησιμοποιούν τους ίδιους τύπους πρωτογενών μεταβολιτών. Αυτή η εκπληκτική ομοιότητα των διαδικασιών και αντιδράσεων του πρωτογενούς μεταβολισμού σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς αποτελεί ένα ισχυρό εγχείρημα για τη κοινή προέλευση όλων των οργανισμών.

Δευτερογενής μεταβολισμός.

Οι περισσότεροι από τους ζωντανούς οργανισμούς επεξεργάζονται επίσης ουσίες οι οποίες αντίθετα με τους πρωτογενείς μεταβολίτες δεν φαίνονται να είναι απαραίτητες στην επιβίωση του οργανισμού. Αυτές οι συνθέσεις ονομάζονται δευτερογενείς μεταβολίτες.

Πολλοί από τους δευτερογενείς μεταβολίτες περιορίζονται σε ένα μόνο γένος, ή ακόμα και σε ένα μόνο είδος φυτού. Η περίπτωση της μορφίνης η οποία βρίσκεται σε δύο μόνον είδη παπαρούνας, είναι ένα τυπικό παράδειγμα.

Γνωρίζουμε σήμερα ότι οι ουσίες αυτές παίζουν συχνά το ρόλο των χημικών μηνυμάτων που καθορίζουν τις σχέσεις των ζωντανών οργανισμών με το περιβάλλον τους. Ιδιαίτερα οι ουσίες αυτές βοηθούν στην επιβίωση ενός οργανισμού αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητα του.

Ο δευτερογενής μεταβολισμός εκφράζει την ποικιλομορφία των οργανισμών

Ενώ ο πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζει σε μοριακό επίπεδο τη βαθιά ενότητα του ζωντανού κόσμου ο δευτερογενής μεταβολισμός και οι δευτερογενείς μετολίτες που είναι διαφορετικοί σε κάθε φυτό ή ομάδα φυτών εκφράζει την ποικιλότητά του.

Ποια είναι τα δραστικά συστατικά των φυτών;

Οι δευτερογενείς μεταβολίτες που περιέχουν τα φυτά έχουν φαρμακευτική δράση.  Αυτοί είναι οι ετεροσίδες ή γλυκοζίτες, τα αλκαλοειδή, τα αιθέρια έλαια, οι τανίνες, τα διάφορα κόμμεα κ.λ.π.

Επίσης γνωρίζουμε ότι τα φυτά μας παρέχουν τις βιταμίνες, ουσίες θεμελιώδους σημασίας για το μεταβολισμό και την υγεία του ανθρώπου, ολιγοστοιχεία και αντιβιοτικά, που σημαντικός αριθμός τους υπάγεται στους δευτερογενείς μεταβολίτες.

Ακόμη η γύρη των φυτών ή άλλες τοξικές ουσίες, που ανήκουν κυρίως στους δευτερογενείς μεταβολίτες προκαλούν αλλεργίες στον άνθρωπο.

Γιατί οι δευτερογενείς μεταβολίτες έχουν Φαρμακευτικές ιδιότητες;

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, γιατί τόσο πολλοί μεταξύ των δευτερογενών μεταβολιτών παρουσιάζουν φαρμακευτικές ιδιότητες;

Όπως φαίνεται ορισμένες από αυτές τις ουσίες επιλέχτηκαν κατά τη διάρκεια της εξέλιξης σαν χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων (messagers). Αυτοί οι φορείς λοιπόν των πληροφοριών πρέπει να έχουν μια δράση επιλεκτική στους βιοχημικούς υποδοχείς των οργανισμών, γενικά στα μακρομόρια (πρωτεΐνες, DΝΑ). Ένα όμως πολύ καλό φάρμακο πρέπει να παρουσιάζει ακριβώς αυτή την ιδιότητα.

Δεν είναι λοιπόν καταπληκτικό που οι δευτερογενείς μεταβολίτες ιδιαίτερα οι τοξίνες (νευροτοξίνες, φυτοτοξίνες, καρδιοτοξίνεςκ,λ.π.) αποτελούν μια σημαντική πηγή νέων φαρμάκων.

[Ορφέας]

Φαρμακευτικά φυτά

Ο όρος φαρμακευτικά αποδίδεται σε φυτά που παράγουν χημικές ενώσεις, με θεραπευτική δράση για τον άνθρωπο. Κατά κανόνα τα φυτά αυτά συνδέονται με μια μακροχρόνια εμπειρική χρήση και λαϊκή παράδοση.

Ο φυτικός κόσμος επεξεργάζεται κατά τη λειτουργία του πολλές χημικές ενώσεις που αποτελούν το μεταβολισμό του.

Ένας σημαντικός αριθμός αυτών των μορίων των φυτών είναι ευνοϊκός στον άνθρωπο,  όμως άλλες ενώσεις, είναι μοιραίες επειδή δεν ενσωματώνονται μέσα στην βιολογική ανακύκλωσή του και τα φυτά είναι τοξικά. Στην πράξη είναια δύνατο να ταξινομήσουμε τα φυτά σε φαρμακευτικά-τοξικά επειδή ο τρόπος χρήσης και η ποσότητα παίζουν σημαντικό ρόλο στη δράση και τις ιδιότητές τους.


Φυτοθεραπεία

Η θεραπευτική με τα φυτά επωφελήθηκε από τις τελευταίες προόδους της βιολογίας, της γεωπονίας, της χημείας και της φαρμακολογίας.

Οι  βοτανικοί έχουν απαριθμήσει και ταξινομήσει τα φυτά και χάρη στις προσπάθειες τους γνωρίζουμε πια είναι τα πιο ενδιαφέροντα είδη, την κατάλληλη στιγμή συλλογής, ποιο όργανο, φύλλα, άνθος, καρπός, ρίζα ή βλαστός είναι το πιο δραστικό.

Γνωρίζουμε επίσης ποια είναι η πιο κατάλληλη στιγμή συλλογής των φυτών.

Ακόμη χάρη στις σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης γνωρίζουμε τις συνθήκες διατήρησης που επιτρέπουν να διατηρήσουμε τις αρχικές ιδιότητες του φυτού.

Η φυτοθεραπεία λοιπόν σήμερα στηρίζεται στις περισσότερες περιπτώσεις σε σταθερές και επιστημονικά ελεγχόμενες βάσεις.

[Ορφέας]

Συμπερασματικά

Τα φυτά έχουν φαρμακευτικές αλλά και τοξικές ιδιότητες. Συνεπώς η συλλογή των φαρμακευτικών φυτών και η χρήση τους δεν πρέπει να γίνεται αδιάκριτα και χωρίς επιστημονικές γνώσεις, βοτανικής, χημείας και φαρμακολογίας. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις και μόνο η φυτοθεραπεία θα διατηρήσει μια προνομιούχα θέση στη φαρμακευτική θεραπευτική.

Τα φαρμακευτικά φυτά, που είναι γενικά καλά ανεκτά και ειδικευμένα σε ορισμένες ασθένειες καταλαμβάνουν ορθά μια σημαντική θέση στη θεραπευτική και αποτελούν πηγή πολλών φαρμακευτικών ουσιών.

Οι πηγές του φυτικού βασιλείου δεν έχουν ακόμη όλες εκμεταλλευτεί και η φυτοθεραπεία έχει ακόμη ένα μεγάλο μέλλον, όπως έχουν δείξει πρόσφατες ανακαλύψεις.